حدود ۱۶۵سال پیش، یک هیئت روسی به سرپرستی نیکولای خانیکوف، خاورشناس روس، وارد ایران شد تا درباره وضعیت مناطق شمال کشور، گزارش دقیق علمی و میدانی تهیه کند. در این هیئت همه‌جور کارشناسی پیدا می‌شد؛ از نقشه‌بردار گرفته تا زمین‌شناس، مورخ، عتیقه‌شناس، کارشناس نظامی و... خانیکوف بعدها گزارش این سفر را برای محافل عملی روسیه تزاری نوشت. او در این سفر از شهر مشهد هم بازدید کرد. در بخش مربوط به مشاهدات خانیکوف از شهر مشهد، در فرازی کوتاه آمده‌است: «در ۷کیلومتری شهر، نمایندگان شاهزاده مرادمیرزا عموی شاه (ناصرالدین‌شاه) و حاکم خراسان به استقبال آمدند. پیشوازکنندگان یا به گفته بهتر، اعضای اسکورت تشریفاتی عبارت بودند از رئیس تشریفات درباره شاهزاده، برادرِ سامی‌خان حاکم قوچان، کلنل محمدباقرخان همراه با تعداد زیادی سواره‌نظام مجهز و افسری از اهالی ناپل، به نام جیانوزی که در ارتش شاه سِمت مربی داشت و از نظر لطف، به کارمندان ایرانی خویش پیوسته‌بود».

این قدیمی‌ترین گزارشی است که درباره حضور «آنتونیو جیانوزی» در شهر مشهد وجود دارد؛ افسری جوان و از اهالی ناپل که به دنبال جنگ‌های داخلی استقلال‌طلبانه «گاریبالدی» برای یکپارچه کردن ایتالیا و رها کردن آن از استثمار اتریش، ناچار به عثمانی گریخته و سپس با پادرمیانی انگلیسی‌ها که اتریش را دشمن می‌داشتند، همراه با جمع دیگری از نظامیان ایتالیایی‌، به استخدام دولت ایران درآمده ‌بود. جیانوزی از نظر معلومات نظامی سواد متوسطی داشت، اما دارای استعداد و علاقه‌هایی خاص بود که سبب شد نظر ناصرالدین‌شاه جوان به او جلب شود. جیانوزی عکاس آماتور بود و به این فن تسلط خوبی داشت. به همین دلیل، شاه قاجار که او نیز مسحور هنر عکاسی شده‌بود، جیانوزی را مأمور تهیه تصاویر از نقاط مختلف ایران و ازجمله شهر مشهد کرد. به این ترتیب نخستین تصاویر مربوط به مشهدالرضا(ع) و حرم مطهر رضوی، پیش از سال۱۲۳۷ شمسی توسط جیانوزی ثبت شد و در زمره قدیمی‌ترین آثار عکاسی از این شهر مقدس و اماکن زیارتی آن قرار گرفت. آنچه در تصویر امروز می‌بینید، قدیمی‌ترین عکسی است که از قدیمی‌ترین و مشهورترین قبرستان شهر مشهد، یعنی قبرستان «قتلگاه» وجود دارد. قبرستانی که باید برای آن دست‌کم تاریخی هزار ساله فرض کرد؛ هرچند برخی بر اساس روایتی عامیانه و غیرمستند، معتقدند تبدیل این مکان به قبرستان، با اشاره حضرت امام رضا(ع) و خرید زمین آن، از سوی امام(ع) در برابر کتابت یک جلد قرآن برای مأمون صورت گرفته‌است؛ داستانی که البته قابل اعتنا و اتکا نیست.

چرا «قتلگاه»؟

قبرستان قتلگاه تا پیش از تخریب آن در حدود سال ۱۳۱۰ شمسی، روی زمین‌های شمال حرم مطهر رضوی، در محدوده‌ای که امروزه خیابان طبرسی و رینگ ورودی شمالی حرم مطهر رضوی قرار دارد، واقع بود و ظاهراً تا حوالی میدان طبرسی امتداد داشت. از مشهورترین افراد دفن شده در این قبرستان می‌توان به عالم نامدار شیعه «فضل بن حسن طَبرِسی» ملقب به «امین‌الاسلام» و صاحب تفسیر مشهور «مجمع‌البیان» اشاره کرد که سال‌ها در مشهد زیست و اواخر عمر به سبزوار مهاجرت کرد و پس از درگذشت وی در سال ۵۴۸ قمری / ۵۳۲ شمسی، پیکرش را به مشهد آوردند و در قبرستان قتلگاه به خاک سپردند. مزار طبرسی امروزه نیز بر جناح غربی ورودی حرم مطهر امام رضا(ع) باقی‌است. دفن طبرسی در قبرستان قتلگاه، خبر از شهرت و اعتبار این مکان در گذشته دارد و آن را در ردیف قبرستان‌های مشهوری مانند «وادی‌السلام» در نجف اشرف و «باب الصغیر» در دمشق قرار می‌دهد. با این حال، شهرت یاد شده مانع از آن نیست که درباره پیشینه این قبرستان و حتی دلیل نام‌گذاری آن ابهامی نداشته‌باشیم. درباره وجه نام‌گذاری این‌مکان، دست‌کم سه روایت تاریخی وجود دارد که طی هزار سال گذشته شهرت یافته‌است.

روایت نخست: نام اصلی این مکان «غُسلگاه» بوده و این نام به‌تدریج به «قتلگاه» تغییر یافته‌است. دلیل اطلاق غسلگاه نیز شهرت یافتن این خبر بود که پیکر مطهر امام هشتم(ع) را جایی در وسط این قبرستان غسل و برای تدفین به سرداب کاخ حُمید بن قَحطبه – مکان روضه منوره کنونی – انتقال دادند. تا پیش از تخریب، در مکانی که محل غسل دادن ثامن‌الحجج(ع) فرض می‌شد، مسجدی به نام مسجد امام‌رضا(ع) وجود داشت که تصاویر و اسنادی از آن باقی است. این روایت هرچند قابل تأمل به نظر می‌رسد، اما درباره آن، اسناد تاریخی موجه و قابل اعتنایی وجود ندارد.

روایت دوم: نام قتلگاه در سال ۵۱۰ قمری/ ۴۹۵ شمسی به دلیل دفن جمع کثیری از اهالی مشهد که در حمله این سال به شهر مقتول شده‌بودند، به این مکان داده‌شد. بنا به گزارش «ابن‌اثیر» در کتاب «الکامل فی‌التاریخ» در عاشورای سال ۵۱۰ قمری میان یکی از سادات مشهد با فقیهی از اهالی تابرانِ توس، نزاعی عقیدتی درگرفت که درنهایت سبب هجوم طرفداران عقیدتی آن فقیه به مشهد و کشتار گسترده‌ای در شهر شد. این فتنه عظیم که ظاهراً ناشی از سیاست‌های مذهبی فرمانروایان سلجوقی بود، ساکنان شهر مشهد را با وضعیت بسیار دشواری روبه‌رو کرد. پس از همین واقعه بود که با همت فرامرز بن علی، از اُمرای شیعه آل‌کاکویه، نخستین باروی شهر مشهد ساخته شد.

روایت سوم: نام قتلگاه به دلیل هجوم وحشیانه ازبکان به شهر مشهد، در سال ۹۹۷ قمری/ ۹۶۸ شمسی و دفن انبوه کشته‌شدگان این هجمه، به این قبرستان داده‌شد. در آن سال، عبدالمؤمن‌خان ازبک با سوءاستفاده از شرایط بحران‌زده ایران در ابتدای دوران فرمانروایی شاه عباس یکم، به مشهد هجوم آورد و پس از شکستن سد دفاعی شهر، وارد حرم مطهر رضوی شد و پناهندگان به این مکان مقدس را قتل‌عام کرد. این فاجعه حتی در زمان هجوم مغولان هم اتفاق نیفتاده‌بود. گزارش مربوط به این واقعه در آثار تاریخی مربوط به دوره صفویه مانند «عالم‌آرای» عباسی اثر اسکندربیک ترکمان و «تاریخ عباسی» اثر ملاجلال یزدی وجود دارد. اشغال مشهد و قتل‌عام مردم آن توسط عبدالمؤمن‌خان، در ذی‌الحجه سال ۹۹۷ قمری/ فروردین ۹۷۴ شمسی اتفاق افتاد.

در میان سه روایتی که نقل کردیم، دو روایت صاحب مستندات تاریخی است و می‌توان از آن‌ها به عنوان دلایل نام‌گذاری قبرستان قتلگاه یاد کرد؛ هرچند با توجه به گزاره‌ها و شواهد تاریخی، گزارش مربوط به دوره صفویه قابل اعتناتر به نظر می‌رسد.

چند نکته برای بهتر دیدن عکس

در تصویر جیانوزی از قبرستان قتلگاه، می‌توان چند نکته جذاب و دیدنی یافت که برخی از آن‌ها را فهرست‌وار مرور می‌کنیم:

نخست: هر چند شکل ظاهری قبرها از نظر ابعاد سنگ‌قبر و نوع ساخت با هم تفاوت دارد، اما همه آن‌ها بر اساس یک الگوی خاص و مبتنی بر مسائل فقهی ساخته شده‌است. مشهدی‌هایی که سن بیش از ۴۰سال دارند به یاد می‌آورند که این الگو، در قبرستان مشهور «گلشور» که امروزه به بوستانی وسیع تبدیل شده‌ هم مورد توجه و استفاده بود. در کنار برخی از قبرها به فراخور توانایی مالی متوفی، کتیبه‌ای عمودی نیز نصب شده‌ که برخی از این کتیبه‌ها در خزانه موزه آستان‌قدس رضوی باقی است.

دوم: در سمت چپ تصویر، جماعتی از قاریان قرآن بر سر مزار درگذشتگان مدفون در قبرستان قتلگاه دیده می‌شوند. این گروه که در مشهد عصر قاجار، شغل و عنوان مشخصی داشته‌اند، عموماً در محله نوغان و پایین‌خیابان زندگی می‌کردند؛ این را می‌توان از مرور مندرجات نخستین سرشماری شهر مشهد در سال۱۲۵۷ شمسی که امروزه با عنوان «نفوس ارض اقدس» در اختیار ماست، دریافت.

سوم: چشم‌انداز دوردست تصویر، نمایی از فضای مشجری را نشان می‌دهد که دربرگیرنده بخش‌هایی از محلات نوغان و بالاخیابان قدیم است. این بخش از شهر مشهد، به دلیل وجود باغ‌های و فضاهای سبز گسترده‌ای که از کرانه‌های جنوب غربی محله نوغان (ته‌پُل محله) تا میانه‌های محله سراب امتداد داشت، مشهور و مورد توجه بود. در گذشته، مردم مشهد اهتمام فراوانی به گسترش فضای سبز داشتند و قدیمی‌ترین عکس‌های هوایی این شهر که مربوط به اوایل دهه۱۳۳۰ است، نشان می‌دهد در مشهد، تقریباً هیچ خانه بدون درختی نداشته‌ایم.

چهارم: موقعیت قرار گرفتن عکاس (جیانوزی) شرق قبرستان قتلگاه و احتمالاً در نزدیکی حریم بازار سنگ‌تراشان است که از طرف جنوب به صحن عتیق (صحن انقلاب امروزی) می‌رسید و از طرف شمال، تا نزدیکی میدان طبرسی فعلی امتداد داشت. هرچند در بخش شمالی، رونق چندانی در آن دیده نمی‌شد که احتمالاً ناشی از همجواری با قبرستان قتلگاه بوده‌است. در این بخش از بازار مشهد، آثار مشهور تاریخی مانند «حمام آغچه» وجود داشت که در دوره تیموری بنا شده و تا سال ۱۳۵۴ شمسی، هنگام تخریب بزرگ، باقی و فعال بود.
 

جواد نوائیان رودسری